«Πανώλη του Ιουστινιανού»: Το DNA ρίχνει φως στην πρώτη πανδημία της ιστορίας
Νέα έρευνα αποκάλυψε το βακτήριο πίσω από την πανούκλα του Ιουστινιανού, την πρώτη ιστορική πανδημία.
Η λεγόμενη «Πανώλη του Ιουστινιανού», που έπληξε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία τον 6ο αιώνα, θεωρείται από πολλούς ιστορικούς η πρώτη μεγάλη πανδημία της ιστορίας. Για αιώνες η αιτία της παρέμενε άγνωστη, καθώς υπήρχαν μόνο περιγραφές χρονικογράφων. Με σύγχρονες μεθόδους, όμως, επιστήμονες ανέλυσαν λείψανα από έναν μαζικό τάφο στη Μέση Ανατολή και έδωσαν την πρώτη αδιαμφισβήτητη απόδειξη ότι πίσω από τον όλεθρο βρισκόταν το βακτήριο Yersinia pestis.
Από την Αίγυπτο στην Κωνσταντινούπολη
Όπως διαβάζουμε στο IFL Science, η νόσος εμφανίστηκε το 541 μ.Χ. στο λιμάνι του Πελουσίου στην Αίγυπτο και εξαπλώθηκε ταχύτατα μέσω εμπορικών δρόμων σε ολόκληρη την επικράτεια του Βυζαντίου. Όταν έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, η πόλη βυθίστηκε σε τραγωδία: ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός αρρώστησε αλλά ανάρρωσε, την ώρα που δεκάδες χιλιάδες πολίτες πέθαναν μέσα σε λίγους μήνες. Τα πτώματα ήταν τόσα πολλά, που ανοίχτηκαν τεράστιοι λάκκοι για να τα χωρέσουν, ενώ όταν αυτοί γέμισαν, ορισμένα σώματα στοιβάχτηκαν ακόμη και στους πύργους των τειχών, καλυμμένα με ασβέστη για να αποσυντεθούν γρηγορότερα.
Η πανδημία δεν περιορίστηκε στη βυζαντινή πρωτεύουσα. Σύντομα εξαπλώθηκε στη δυτική Ευρώπη, επανεμφανιζόμενη κατά διαστήματα επί δύο αιώνες. Υπολογίζεται ότι στο διάστημα αυτό προκάλεσε τον θάνατο 30 έως 50 εκατομμυρίων ανθρώπων. Ορισμένοι ιστορικοί πιστεύουν ότι συνέβαλε στην αποδυνάμωση της αυτοκρατορίας, αν και άλλοι τονίζουν ότι η πτώση του Βυζαντίου είχε πολλαπλές και πιο σύνθετες αιτίες.
Μέχρι σήμερα οι επιστήμονες υποπτεύονταν ότι η πανούκλα προκλήθηκε από το Yersinia pestis, όμως έλειπε η άμεση επιβεβαίωση στο επίκεντρο της κρίσης. Μια μελέτη το αλλάζει αυτό, καθώς αναλύθηκαν δόντια θυμάτων από τον ιππόδρομο της ρωμαϊκής πόλης Γέρασα (στη σημερινή Ιορδανία), που είχε μετατραπεί σε μαζικό νεκροταφείο τον 6ο και 7ο αιώνα. Τα ευρήματα αποκάλυψαν σχεδόν πανομοιότυπα στελέχη του βακτηρίου, αποδεικνύοντας ότι η επιδημία εξαπλώθηκε γρήγορα και με υψηλή θνησιμότητα.
Η Γέρασα, σημαντικό κέντρο του ανατολικού ρωμαϊκού κόσμου, έδωσε χειροπιαστή γενετική μαρτυρία στο ίδιο το επίκεντρο της πανούκλας. Οι ερευνητές εξήγησαν ότι ο χώρος που είχε χτιστεί για αγώνες και θεάματα κατέληξε να γίνει ομαδικός τάφος, αποκαλύπτοντας πώς οι αστικές κοινωνίες της εποχής κατέρρεαν μπροστά σε μια υγειονομική καταστροφή.
Γενετικά ευρήματα που αλλάζουν την ιστορική εικόνα
Η σημασία της έρευνας δεν περιορίζεται στο παρελθόν. Οι επιστήμονες σύγκριναν το στέλεχος της «Πανώλης του Ιουστινιανού» με άλλα αρχαία και σύγχρονα δείγματα του Yersinia pestis, καταλήγοντας ότι οι πανδημικές μορφές του βακτηρίου δεν προέρχονται από έναν ενιαίο «πρόγονο», αλλά εμφανίζονται ανεξάρτητα σε διάφορες χρονικές περιόδους. Αυτό σημαίνει ότι η νόσος επανεμφανίζεται μέσα από τοπικά αποθέματα, κάνοντας σποραδικά «άλματα» στον άνθρωπο και δημιουργώντας νέες επιδημίες.
Οι ερευνητές ήδη ετοιμάζονται να μελετήσουν νέα ευρήματα στη Βενετία, σε ένα νησί-καραντίνα όπου μεταφέρονταν ασθενείς σε περιόδους πανδημίας. Η έρευνα δείχνει ότι, όπως και με τον COVID-19, έτσι και με την πανούκλα, τα παθογόνα δεν εξαφανίζονται ποτέ εντελώς· παραμένουν παρόντα, εξελίσσονται και μπορούν να επανέλθουν όταν βρουν πρόσφορες συνθήκες. Η «πανώλη του Ιουστινιανού» ίσως ανήκει στο μακρινό παρελθόν, αλλά το μήνυμα που αφήνει είναι διαχρονικό: οι μεγάλες λοιμώξεις δεν σβήνουν, απλώς περιμένουν.
